ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
ΤΜΗΜΑ
ΙΣΤΟΡΙΑΣ-ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ
ΦΟΙΤΗΤΗΣ
ΣΩΤΗΡΙΟΣ ΛΕΚΚΑΣ
Α.Μ:182
ΟΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ
ΠΡΕΣΒΕΙΕΣ
ΣΤΗΝ ΚΙΝΑ
ΜΕΣΑ 7ου
και 8 ου αιώνα
ΜΑΘΗΜΑ: ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ
ΚΑΙ Η ΑΝΑΤΟΛΗ
ΔΙΔΑΣΚΩΝ: ΜΙΧΑΗΛ
ΚΟΡΔΩΣΗΣ
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
-HOURANI,
Ιστορία του Αραβικού κόσμου= Albert Hourani,
«Ιστορία του Αραβικού κόσμου», μτφρ. Θεοδώρα Δαρβίρη, εκδ.Ψυχογιός α΄ έκδοση,
Αθήνα 2009
-FLORI,
Guerre sainte= Jean Flori, «Guerre sainte, jihad, croisade violence et religion
dans le christianisme et l’ islam», εκδ. DU SEUIL, JUIN 2002
-Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντίου= Georg Ostrogorsky, «Ιστορία του
Βυζαντινού κράτους», τόμος Α
και Β, μτφρ. Ιωάννης Παναγόπουλος, εκδ. Στέφανος Δ. Βασιλόπουλος Αθήνα 2006
-Μ. ΚΟΡΔΩΣΗΣ, Το Βυζάντιο= Μιχαήλ Σ. Κορδώσης, «Το Βυζάντιο
και ο δρόμος προς την Ανατολή, πρωτοβυζαντινή περίοδος 324-610 μ.Χ.», εκδ.
Διονυσίου Νότη Καραβιά, Αθήνα 2002
-Μ. ΚΟΡΔΩΣΗΣ, T’ang και
Βυζάντιο= Μιχαήλ Σ. Κορδώσης, «T’ang China, the Chinise Nestorian church and “heretical” Byzantium
-Κίνα, ΠLB=
Κίνα, «ΠΑΠΥΡΟΣ LAROUSSE BRITANNICA»,
τόμος 28, εκδ.Πάπυρος, Αθήνα 2006
-Παγκόσμια Ιστορία=«Παγκόσμια Ιστορία», Time Life, επιμέλεια στην ελληνική
γλώσσα Δ. Θεοδωρακάτος, τόμος 6ος, ελληνική έκδοση Αφοί Καπόπουλοι,
Αθήνα 1990
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η παρούσα
εργασία έχει ως θέμα της τις Βυζαντινές πρεσβείες στην Κίνα κατά την περίοδο
642-751. Την περίοδο αυτή έχουμε την ανάδειξη των Αράβων ως παγκόσμιο πολιτικό
παράγοντα στη θέση των Περσών, το κράτος των οποίων κατέλυσαν στα μέσα του 7οθ
αιώνα. Οι Πέρσες ως την κατάλυση του κράτους τους ήταν εκείνοι που
ανταγωνιζόταν την Βυζαντινή αυτοκρατορία ως παγκόσμια ηγέτιδα πολιτική δύναμη.
Οι Άραβες όμως κατέλυσαν την Περσική αυτοκρατορία και συρρίκνωσαν εδαφικά την
Βυζαντινή αυτοκρατορία καθώς της απέσπασαν μεγάλες περιοχές, όπως την Αίγυπτο
και την Συρία. Το Βυζάντιο όμως συνέχιζε ακόμα να παραμένει ένας σημαντικός
πολιτικός παράγοντας. Σταθερός πολιτικός παράγντας την εποχή εκείνη ήταν και η
Κίνα, η οποία την εποχή εκείνη ήταν υπό το σκύπτρο της δυναστείας των Τ’ ang ( 618- 907 ). Το πρώτο
κεφάλαιο της εργασίας αφορά την παγκόσμια πολιτική κατάσταση την εποχή αυτή. Με
τον τρόπο αυτό γίνεται εύκολα κατανοητό το πλαίσιο, στο οποίο έγιναν οι
Βυζαντινές πρσβείες στην Κίνα. Το δεύτερο κεφάλαιο αφορά καθαρά τις Βυζαντινές
πρεσβείες στην Κίνα. Το τρίτο ασχολείται με τον ρόλο που έπαιξε η Νεστοριανή
εκκλησία της Κίνας στις Βυζαντινές πρεσβείες την περίοδο αυτή. Τέλος το τέταρτο
κεφάλαιο είναι τα συμπεράσματα της εργασίας μετά από την εξέταση όλων των
παραπάνω στοιχείων.
ΠΡΩΤΟ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Η
ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ
ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ
642-751
Το Βυζάντιο την περίοδο αυτή
κυβερνήθηκε από δυο δυναστείες, εκείνη του Ηρακλείου ( 610-712 ) και εκείνη του
Λέοντα Γ΄ του Ισαύρου( 712-811 ). Το Βυζάντιο τα χρόνια αυτά δέχθηκε μία μεγάλη
εδαφική ακρωτηρίαση από την νέα αναδυόμενη δύναμη τους Άραβες. Οι Άραβες
εμφανίστηκαν ενωμένοι από το 630 και εξής, με δυναμικό τρόπο. Συγκεκριμένα το
Βυζάντιο έχασε από τους Άραβες μέχρι το 640 τη Συρία και την Παλαιστίνη, το 646
έχασε οριστικά την Αλεξάνδρεια και την Αίγυπτο1.
Το 680-695 η Βυζαντινή αυτοκρατορία έχασε τις κτήσεις της και στη βορειοδυτική
Αφρική. Το 705 στη συνέχεια υπό τον χαλίφη Ουαλίντ(δ) περνούν από τη
βορειοδυτική Αφρική στην Ιβηρική χερσόνησο2.
Η Αραβική παρουσία σηματοδοτείται από τότε στην Ιβηρική χερσόνησο και θα
τερματιστεί το 1492,όταν οι Ισπανοί θα τους εκδιώξουν οριστικά από αυτήν.
Επομένως η Βυζαντινή αυτοκρατορία την εποχή αυτή απώλεσε σημαντικές περιοχές. Η
Αίγυπτος ήταν σημαντική γιατί η αυτοκρατορία προμηθευόταν από εκεί το
απαραίτητο σιτάρι για τις καθημερινές της ανάγκες, δηλαδή η Αίγυπτος ήταν ο
σιτοβολώνας της αυτοκρατορίας. Η βορειοδυτική Αφρική ήταν σημαντική λόγω του
αναπτυγμένου της εμπορίου. Η Συρία τέλος ήταν σπουδαία για τον σπουδαίο της
εμπορικό ρόλο, αλλά και για τις πολλές οχυρές θέσεις της. Η Συρία δηλαδή ήταν
σημαντική για την αυτοκρατορία για εμπορικούς και στρατιωτικούς λόγους. Η Συρία
όλα αυτά τα χρόνια, τα οποία οι Βυζαντινοί πολεμούσαν με τους Πέρσες ήταν η
περιοχή η οποία το Βυζάντιο την χρησιμοποιούσε ως «φράκτη» για τις Περσικές
εισβολές. Πολλές Περσικές εισβολές σταματούσαν στα συριακά εδάφη3. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία, αν και στην
αρχή έδειξε ανίκανη να αντιδράσει στην αραβική ορμή χάνοντας μεγάλες και
σημαντικές επαρχίες της, κατάφερε να αποκρούσει στα νέα συρρικνωμένα σύνορά
της( νότια Ιταλία, Βαλκάνια, Μ. Ασία και βόρεια Συρία) τους Άραβες και μετά από
χρόνια να περάσει στην αντεπίθεση. Το Βυζάντιο κατάφερε να κατανικήσει τους
Άραβες σε δυο πολιορκίες ( 674-678 και 717-718) που επιχείρησαν αυτοί εναντίον
της Κωνσταντινούπολης4.
Ειδικότερα το 674 ο χαλίφης Μωαβίας
με ισχυρό στρατό και στόλο απέκλεισε την Κωνσταντινούπολη από στεριά και
θάλασσα και ξεκίνησε την πολιορκία. Οι Άραβες έμειναν μπροστά από τα τείχη της
Κωνσταντινούπολης για τέσσερα χρόνια. Η πολιορκία αυτή ήταν στενή καθόλη την
διάρκειά της για τους Βυζαντινούς, που υπερασπίζονταν την πρωτεύουσα τους. Οι
Βυζαντινοί υπό την ηγεσία του αυτοκράτορά τους Κωνσταντίνου Δ΄ κατάφεραν να
αντέξουν την πίεση των Αράβων και τελικά μετά από τετραετή πολιορκία να τους
διώξουν και να τους αναγκάσουν να συνάψουν ταπεινωτική συνθήκη ειρήνης. Η νίκη
των Βυζαντινών επιτεύχθηκε χάρη στα ισχυρά τείχη της Κωνσταντινούπολης, του
ισχυρού στόλου που διέθεταν οι Βυζαντινοί, αλλά και στην τεχνολογική υπεροπλία τους,
καθώς οι Βυζαντινοί διέθεταν ένα μυστικό όπλο το «υγρόν πυρ». Το «υγρόν πυρ»
ήταν ένα υγρό που δεν έσβηνε με το νερό και με αυτό οι Βυζαντινοί έκαψαν τον
αραβικό στόλο, αλλά και πολλές σκηνές από το στρατόπεδο των Αράβων σε διάφορες
εξόδους που επιχειρούσαν5.
Η δεύτερη πολιορκία της
Κωνσταντινούπολης από τους Άραβες επιχειρήθηκε το 717 και διήρκησε ένα χρόνο
σχεδόν. Οι Βυζαντινοί και σε αυτή την πολιορκία κατάφεραν να επικρατήσουν των
αντιπάλων τους και μάλιστα με μεγαλύτερη ευκολία από την πρώτη φορά. Οι Άραβες
αυτή τη φορά δεν είχαν ηγέτη τους στην πολιορκία των χαλίφη τους αλλά το στρατηγό
Μασαλμά και το ναύαρχο Ουμάρ. Αυτοκράτορας των Βυζαντινών ήταν ο Λέων Γ΄ ο
Ίσαυρος, είχε ανέβει πέντε χρόνια νωρίτερα στο θρόνο περίπου. Οι Άραβες
πολιόρκησαν κι αυτή τη φορά την πόλη από στεριά και θάλασσα, αλλά το αποτέλεσμα
ήταν και πάλι αποκαρδιωτικό γι αυτούς. Τελικά ηττήθηκαν και πάλι κατά κράτος
από τους Βυζαντινούς και αποχώρησαν ταπεινωμένοι ξανά από την Κωνσταντινούπολη6.
Οι Άραβες εκτός
από τις επιτυχίες που είχαν εις βάρος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας για τις
οποίες έγινε λόγος παραπάνω, κατάφεραν να καταλύσουν την παντοδύναμη ως τότε
Περσία. Η Περσική αυτοκρατορία ως και την πτώσή της ήταν η αιώνια αντίπαλος του
Βυζαντίου. Ήταν εκείνη που διεκδικούσε την παγκόσμια κυριαρχία από την
Βυζαντινή αυτοκρατορία και υπήρχε πολιτικά από το 220. Οι Άραβες κατάφεραν να
υποδουλώσουν και να καταλύσουν οριστικά την Περσική αυτοκρατορία μέσα σε σχεδόν
σαράντα χρόνια, ότι δεν κατάφερε το Βυζάντιο μέσα σε τέσσερις αιώνες
συγκρούσεων. Η Περσική αυτοκρατορία δέχθηκε την πρώτη Αραβική εισβολή του 637,
αλλά ως το 670 η άλλοτε πανίσχυρη Περσία ήταν παρελθόν. Το Ισλάμ μέσα σε
σαράντα χρόνια εκτεινόταν από την Υεμένη στο νότο ως την κεντρική Ασία στο
βορρά και στη Δύση από την Λιβύη ως τον Ινδικό Καύκασο. Οι Άραβες από το
670-750 επέκτειναν ακόμη περισσότερο την αυτοκρατορία τους. Συγκεκριμένα όπως
αναφέρθηκε και παραπάνω κατέλαβαν από τους Βυζαντινούς τη βορειοδυτική Αφρική
και στη συνέχεια πέρασαν στην Ιβηρική χερσόνησο την οποία και κατέλαβαν. Από
την Ιβηρική με μεγάλο στρατό επιτέθηκαν και στους Φράγκους στη Γαλλία. Με την
κίνησή τους αυτή οι Άραβες έδειξαν ότι είχαν στόχο και την Δυτική Ευρώπη. Το
732 στο Πουατιέ ο Φράγκος στρατηγός Κάρολος Μαρτέλος με ισχυρό στρατό ήταν
αυτός που έβαλε ένα οριστικό τέλος στην επιθετική ορμή των Αράβων στη Δύση7. Η Αραβική αυτοκρατορία διοικήθηκε από
το 622-661 από τον Μωάμεθ ( τον ιδρυτή της θρησκείας του Ισλάμ και ενοποιητή
της Αραβίας ) και την οίκο του και από το 661-750 διοικήθηκε από τον οίκο του
Μωαβία. Την περίοδο αυτή κέντρο της Αραβικής αυτοκρατορίας ήταν η Συρία και η Δαμασκός.
Η Αραβική αυτοκρατορία έμεινε ενωμένη μέχρι το 750. Το παραπάνω έτος η
αυτοκρατορία διασπάται σε δυο κομμάτια, σε εκείνο που συνεχίζουν να διοικούν οι
απόγονοι του Μωαβία που έχει ως κέντρο την Ιβηρική χερσόνησο και το σημερινό
Μαρόκο και την Τυνησία, ενώ το δεύτερο κομμάτι που ξεκινά από την Λιβύη και
φθάνει ως τα Ιμαλάια ήταν υπό το σκήπτρο των Αββασιδών. Η διάσπαση προέκυψε
ύστερα από την επανάσταση του «Μαύρου Λαβάρου» που ξέσπασε το 745. Η έξεγερση
αυτή κατά των Μωαβία ξεκίνησε από την Περσία και τους Σιίτες ( το αιρετικό
Ισλάμ ) και βασικό χαρακτηριστικό της ήταν ότι στηριζόταν στον απλό λαό και
είχε χαρακτήρα συνωμοτικό, θα μπορούσαν να παραλληλιστούν οι συμμετέχοντες με
τους «Ιακωβίνους» της επαναστατικής Γαλλίας και των Ναπολεόντειων χρόνων.
Αρχηγός της επανάστασης του «Μαύρου Λαβάρου» ήταν ο Αμπάς και διοικητής του
επαναστατικού στρατού ο Μουσλίμ. Οι επαναστάτες νίκησαν πολλές φορές τον
Μαρουάν Β΄, τον τελευταίο απόγονο της δυναστείας των Μωαβία και τελικά τον
δολοφόνησαν στην Αίγυπτο όπου είχε καταφύγει για να σωθεί. Από το 750 και εξής
από την Λιβύη ως και τον Ινδικό Καύκασο έχουμε μία νέα αυτοκρατορία εκείνη των
Αββασίδων. Η νέα αυτοκρατορία μετέφερε το κέντρο της δύναμής της από την Συρία
στη Μεσοποταμία όπου έχτισε μία νέα μεγάλη πόλη για αυτό το λόγο, την Βαγδάτη.
Η Βαγδάτη χτίστηκε πάνω στα ερείπια της αρχαίας Βαβυλώνας8.
Οι Αββασίδες συνέχισαν την πολιτική
των Μωαβία, απλά μέρος στην εξουσία δεν έπαιρναν μόνο Άραβες, αλλά όλοι όσοι
είχαν ασπαστεί το Ισλάμ. Η πολιτική των Μωαβία ήταν η εξάπλωση του Ισλάμ στους
απίστους. Η εξάπλωση του Ισλάμ την εποχή αυτή μπορούσε να γίνει μόνο προς την
Κεντρική Ασία, γιατί στη Δύση οι χριστιανικές δυνάμεις, το Βυζάντιο και οι
Φράγκοι, κατάφεραν επιτυχώς να την σταματήσουν. Στην Κεντρική Ασία όμως οι μουσουλμάνοι
είχαν να αντιμετωπίσουν τα Τουρκικά παγανιστικά φύλα. Τα Τουρκικά φύλα δεν ήταν
όλα ενωμένα, αλλά είχαν αποκτήσει μεγάλη ισχύ και αντέτασσαν εναντίον των
μουσουλμάνων σθεναρή αντίσταση9.
Το Βυζάντιο που δεχόταν πιέσεις από
τους μουσουλμάνους στο πρόσωπο των Τούρκων βρήκε έναν σύμμαχο, ικανό να
προκαλεί σοβαρό αντιπερισπασμό στις μουσουλμανικές δυνάμεις. Ενδιαφέρον για την
Κεντρική Ασία όμως δεν έδειξαν μόνον οι Άραβες, αλλά και οι Κινέζοι, οι οποίοι
λόγω του δρόμου του μεταξιού είχαν ζωτικά συμφέροντα στην περιοχή.
Συγκεκριμένα, οι χερσαίοι δρόμοι ήταν δύο10.
Ο πρώτος περνούσε μέσα από την Περσία και ήταν πιο σύντομος, ενώ ο δεύτερος
περνούσε μέσα από τις στέπες της Κεντρική Ασίας και ήταν πιο χρονοβόρος. Οι
Βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν πιο πολλές φορές τον δεύτερο, γιατί αν και πιο
χρονοβόρος ήταν πολιτικά «φιλόξενος» από τους Τούρκους νομάδες, ενώ οι Πέρσες
πρώτα και στη συνέχεια οι Άραβες ως αντίζηλοι των Βυζαντινών ήθελαν να έχουν το
μονοπώλιο στο μετάξι. Οι Κινέζοι ,όπως ελέχθη νωρίτερα, έχοντας ζωτικά
συμφέροντα στην περιοχή της Κεντρικής Ασίας έρχονταν σε σύγκρουση με τους
Άραβες, οι οποίοι διεκδικούσαν κι αυτοί την ίδια περιοχή. Επομένως οι Κινέζοι
έβλεπαν στο πρόσωπο των Βυζαντινών έναν ισχυρό σύμμαχο ικανό να προκαλεί
αντιπερισπασμό στις Αραβικές δυνάμεις11.
Οι Βυζαντινοί από την δική τους μεριά έβλεπαν και εκείνοι τους Κινέζους ως έναν
ισχυρό σύμμαχο που μπορεί να προκαλεί αντιπερισπασμό στους Άραβες. Παρατηρείται
συνεπώς, ότι τα Βυζαντινά και τα Κινεζικά συμφέροντα ταυτίζονται.
Η Κίνα την εποχή αυτή ήταν η
μεγαλύτερη δύναμη στην Ανατολή. Την περίοδο αυτή διοικείται από την δυναστεία
των T’ ang. Η δυναστεία αυτή ανέβηκε
στο θρόνο της Κίνας το 618 και τον κράτησε ως το 907. Σπουδαίος αυτοκράτορας
ήταν ο Λι Τσε Μιν από το 627-649. Ο Λι κατάφερε να κάνει την Κίνα την
ισχυρότερη δύναμη της εποχής του. Ο Κινέζος αυτοκράτορας δημιούργησε ισχυρό
στρατό και ανέπτυξε την οικονομία και το εμπόριο. Ο ισχυρός στρατός της Κίνας
του Λι ήταν αυτός που κατανίκησε τα Τουρκικά φύλα της Κεντρικής Ασίας στα δυτικά
και τους Κορεάτες ανατολικά. Οι πολλές πρεσβείες με εμπορικό και οικονομικό
περιεχόμενο που καταγράφει το χρονικό των T’ ang μαρτυρούν την σπουδαία εμπορική και οικονομική κατάσταση της
Κίνας την εποχή του παραπάνω αυτοκράτορα. Η αυτοκρατορία που άφησε στους
διαδόχους του ξεκινούσε από την Κινεζική θάλασσα και έφθανε ως την Κεντρική
Ασία. Το κέντρο της Κινεζικής αυτοκρατορίας ήταν η πόλη Τσανγκ-νγκαν, σημερινή
Σιαν. Η Κίνα των T’ ang είχε υπό την προστασία της όλα τα
κρατίδια της λεκάνης του Ταρίμ, ενώ πολλά Τουρκικά φύλα αναγνώριζαν την
Κινεζική υπεροχή , όπως οι Τούρκοι της ερήμου Γκόμπι12. Όμως η Κίνα κατά τη βασιλεία του
Σιονάν-τσάνγκ (713-756) γνωρίζει σημαντική καμπή. Στα Δυτικά της αυτοκρατορίας
εμφανίζεται δυναμικά ένα νέο Τουρκικό φύλο οι Ογούζοι, οι οποίοι με το ισχυρό
ιππικό τους καταφέρνουν να συνενώσουν και άλλα Τουρκικά φύλα υπό το σκήπτρό
τους. Οι Ογούζοι με την δύναμη των όπλων τους κατάφεραν να δημιουργήσουν μία
συνομοσπονδία, της οποίας ηγούνταν ο βασιλιάς τους. Η συνομοσπονδία αυτή ήταν
μεγάλη απειλή για την Κινεζική αυτοκρατορία. Οι Άραβες την περίοδο αυτή ασκούν
με τις επιδρομές τους μεγάλες πιέσεις στην Κινεζική αυτοκρατορία στα δυτικά
σύνορά της. Ο αυτοκράτορας Σιονάν προσπάθησε να λύσει τα δυο αυτά προβλήματα,
δηλαδή επεδίωξε να νικήσει τους Ογούζους και του Άραβες. Για τον λόγο αυτό
συγκέντρωσε ισχυρό στρατό και βάδισε εναντίον τους. Το 751 στην περιοχή Γιουνάν ο αυτοκρατορικός
στρατός θα γνωρίσει δύο φορές την ήττα από τα στρατεύματα των Ογούζων, ενώ στο
Ταλάς ο αυτοκρατορικός στρατός θα ηττηθεί κατά κράτος και από τους
μουσουλμάνους13. Έτσι η Κίνα μετά τις
ήττες αυτές αρχίζει να υποχωρεί από την περιοχή της Κεντρικής Ασίας. Τέλος το
756 η Κινεζική αυτοκρατορία θα βρεθεί σε εμφύλιο πόλεμο. Τα δυο στρατόπεδα που
βρέθηκαν αντιμέτωπα στον εμφύλιο ήταν ο αυτοκράτορας εναντίον ενός στασιαστή
στρατηγού του Πεκίνου, δηλαδή έχουμε την σύγκρουση της πρωτεύουσας με το
Πεκίνο.Ο εμφύλιος θα λήξει το 763 και τελείωσε με τη νίκη του αυτοκράτορα14. Ο εμφύλιος αυτός ήταν η αρχή της
παρακμής για την Κινέζικη αυτοκρατορία των T’ ang.
ΔΕΥΤΕΡΟ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ
ΠΡΕΣΒΕΙΕΣ
ΣΤΗΝ
ΚΙΝΑ
Οι Βυζαντινές πρεσβείες προς την
Κίνα λοιπόν έγιναν μέσα στο παραπάνω πλαίσιο. Στο πλαίσιο δηλαδή της
αντιμετώπισης της Αραβικής απειλής και της συνέχισης του εμπορικού δρόμου του
μεταξιού. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία στο διάστημα αυτό που μελετάμε οργάνωσε και
έστειλε στην Κίνα επτά πρεσβείες. Ειδικότερα έστειλε το 643, 667,701, 711 ή
712, 719 δύο φορές και το 742. Η πηγή για τις Βυζαντινές πρεσβείες είναι
Κινέζικη, το χρονικό των T’
ang. Το χρονικό αυτό
είναι ιδιαίτερα σημαντικό και χαρακτηρίζεται για την εγκυρότητά του. Οπότε η
παρούσα έρευνα στηρίζεται σε στέρεες βάσεις15.
Η πρώτη πρεσβεία του 643 στάλθηκε
από τον Βυζαντινό αυτοκράτορα στον Κινέζο. Η πηγή αναφέρει τον Βυζαντινό
αυτοκράτορα ως Po-to-li. Η πρεσβεία των Βυζαντινών έδωσε στον
Κινέζο αυτοκράτορα πολύτιμα δώρα και η πρεσβεία έγινε δεκτή φιλικά από την
Κινεζική αυλή. Οι πρέσβεις έδωσαν στον Κινέζο αυτοκράτορα κόκκινο γυαλί (
πολύτιμο υλικό για την εποχή εκείνη) χρυσό και πολύτιμα άλλα αντικείμενα. Ο
Κινέζος αυτοκράτορας έδωσε στους πρέσβεις μία επιστολή του για να την
παραδώσουν στο Βυζαντινό αυτοκράτορα. Η πρεσβεία αυτή προφανώς έγινε κάτω από
την Αραβική απειλή. Το ταξίδι μεταξύ Βυζαντίου και Κίνας επειδή γινόταν μέσω
του βόρειου δρόμου και της Κεντρικής Ασίας μπορούσε να κρατήσει από ένα ως και
τέσσερα χρόνια. Η διάρκεια του ταξιδιού αυτού ήταν εξάρτηση των καιρικών και
των πολιτικών συνθηκών από όπου περνούσαν οι πρέσβεις. Συνήθως οι Τουρκικές
φυλές της Κεντρικής Ασίας ήταν ευνοϊκά διακείμενες στους Βυζαντινούς πρέσβεις
και τους διευκόλυναν στο ταξίδι τους. Επομένως όταν έγινε η πρώτη πρεσβεία
αυτοκράτορας του Βυζαντίου είτε ήταν ο Ηράκλειος, είτε ο γιος του Κωνσταντίνος
ο Γ΄ είτε συμβασίλευαν και οι δυο. Στην Κινεζική αυλή βρέθηκαν λίγα νομίσματα
που απεικονίζονται και οι δυο, οπότε μπορεί να εξαχθεί το συμπέρασμα ότι μάλλον
βασίλευαν και οι δυο όταν στάλθηκε η πρεσβεία. Το συμπέρασμα όμως βγαίνει με
επιφύλαξη, γιατί η έρευνα ως τώρα δεν έχει καταλήξει σε κάτι χειροπιαστό. Ο
όρος Po-to-li δεν ταιριάζει με το όνομα ή με τον
τίτλο κάποιου Βυζαντινού αυτοκράτορα και μάλλον σημαίνει κάτι άλλο. Οι
ερευνητές σήμερα πιστεύουν ότι είτε ο όρος αυτός αναφέρεται στον πάπα Θεόδωρο
,είτε στον πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης είτε στον πραίτορα που έφερε τον
τίτλο του βασιλιά εκείνη την εποχή. Οι Αραβικές πηγές της εποχής διασώζουν τον
όρο Batalik για τους βυζαντινούς στρατηγούς. Έτσι είναι πολύ πιθανόν οι
Κινέζοι να δανείστηκαν τον όρο αυτόν για να τον χρησιμοποιήσουν, κάτι που είναι
λογικό. Λίγο νωρίτερα φθάνουν στην Κίνα και οι πρώτοι Νεστοριανοί μοναχοί, για
να αποφύγουν τον εξισλαμισμό από τους κατακτητές Άραβες16.
Το 667 πάλι σύμφωνα με το χρονικό
των T’ ang ο Βυζαντινός αυτοκράτορας
( ο Βυζαντινός αυτοκράτορας αναφέρεται σαν αυτοκράτορας των Fu-lin) έστειλε πρεσβεία στην Κίνα, μάλλον για να ενισχύσει την
συμμαχία του, από την οποία απέβλεπε στον αντιπερισπασμό των δυνάμεων των
Αράβων. Η πρεσβεία εκτός από τα συνηθισμένα πλούσια δώρα κατά το χρονικό
προσέφερε στον Κινέζο αυτοκράτορα και ένα ποτό-φάρμακο, το θηριακά17. Το ποτό αυτό για την Δύση ήταν πολύ
σπάνιο, για τους Κινέζους όμως όχι και μάλιστα εκείνοι το γνώριζαν πολύ
νωρίτερα από τους Δυτικούς, όπως αναφέρει το χρονικό. Το χρονικό αναφέρει και
κάτι παράξενο που αξίζει να σημειωθεί. Αναφέρει ότι ακόμα έστεκε στην Κεντρική
Ασία η στήλη του A-lo-chan ενός Πέρση στρατηγού που κατέφυγε
στην αυλή του Κινέζου αυτοκράτορα μετά την κατάλυση του Περσικού κράτους από
τους Άραβες. Ο στρατηγός αυτός νίκησε τους Άραβες στην περιοχή και έχτισε αυτή
την στήλη, η οποία αναφέρει ότι υπήρχε ακόμα και τότε ένα ελληνικό κράτος στην
περιοχή. Συγκεκριμένα αναφέρει ένα μικρό Fu-lin.
Έχει σωθεί σήμερα ένας κατάλογος με όλα τα κρατίδια της Κεντρικής Ασίας που
ήταν προτεκτοράτα ή είχαν αναπτύξει διπλωματικές σχέσεις με την αυτοκρατορική
Κίνα της εποχής και όντως υπάρχει μία αναφορά. Προφανώς αν υπήρχε ένα τέτοιο
κράτος δεν ήταν ελληνικό, αλλά οι πληθυσμοί που θα ζούσαν σε αυτό ή θα μιλούσαν
τα ελληνικά ή ήταν ελληνίζοντες ( απομεινάρια ελληνικών πληθυσμών τα οποία
ήρθαν σε συγχρωτισμό με τις ντόπιες φυλές ). Η περιοχή αυτή προφανώς ήταν κάπου
στα αρχαία Βάκτρα, στην Μπουχάρα, δηλαδή κάπου στο σημερινό Κεντρικό
Αφγανιστάν. Ο λόγος που έχτισε αυτή την στήλη ο Πέρσης στρατηγός δεν ήταν
προφανής. Όμως μία λογική υπόθεση είναι ότι ο Πέρσης στρατηγός με την νίκη του
αυτή θέλησε να κάνει μία αναφορά στην συνεργασία των Βυζαντινών και των Κινέζων
για την επικράτησή τους στην περιοχή εναντίον των Αράβων που ήταν οι κοινοί
εχθροί. Έτσι χρησιμοποίησε τους ελληνίζοντες πληθυσμούς της Κεντρικής Ασίας για
να εξυπηρετήσει την κινεζική προπαγάνδα-πολιτική18.
Η επόμενη πρεσβεία που αναφέρει το
χρονικό ήταν εκείνη του 701. Η πρεσβεία αυτή, όταν ξεκίνησε (698) αυτοκράτορας
του Βυζαντίου ήταν ο Ιουστινιανός Β΄ και όταν έφθασε (701) ο Τιβέριος Γ΄. Ο
Ιουστινιανός Β΄ είχε εκθρονιστεί το 698, αλλά η πρεσβεία στάλθηκε επί των
ημερών του. Την εποχή αυτή έχουμε την σύσταση της Τουρκικής συνομοσπονδίας,
κάτι που δημιουργεί προβλήματα στην Κίνα. Οι Βυζαντινοί από την μεριά τους
προσπαθούν να δημιουργήσουν καλές σχέσεις με τους Τούρκους. Τελικά οι
Βυζαντινοί συνάπτουν φιλικές σχέσεις με τους Τούρκους, κάτι που φαίνεται από
την δεύτερη πρεσβεία του 719 για την οποία θα γίνει λόγος παρακάτω. Το χρονικό
το οποίο είναι η πηγή για τις πρεσβείες της εποχής δεν αναφέρει κάτι άλλο
σημαντικό για αυτήν19.
Η πρεσβεία του 711/2 δεν αναφέρεται
στο χρονικό των T’ ang. Οπότε είναι πιθανόν και
να μην έγινε η συγκεκριμένη πρεσβεία. Αν έγινε το χρονικό σίγουρα θα το
ανέφερε, αλλά από την στιγμή που δεν κάνει λόγο μάλλον δεν έγινε ποτέ. Αν έγινε
όμως αυτοκράτορας του Βυζαντίου ήταν ή ο Ιουστινιανός Β΄ ή ο Φιλιππικός. Ο
Φιλιππικός ήταν αυτός που έδιωξε οριστικά από τον θρόνο τον Ιουστινιανό, τον
τελευταίο απόγονο της δυναστείας του Ηρακλείου20.
Το 719 η Βυζαντινή αυτοκρατορία
έστειλε δυο πρεσβείες στην Κίνα. Προφανώς στάλθηκαν για να δημιουργήσουν
αντιπερισπασμό στους Άραβες που πολιορκούσαν την Κωνσταντινούπολη. Οι πρεσβείες
ξεκίνησαν το 717 και το 718. Η πρώτη στάλθηκε ενώ η πολιορκία ήταν εν εξελίξει
και η δεύτερη ενώ οι Βυζαντινοί είχαν επιτύχει την απόκρουση των Αράβων. Η
δεύτερη πραγματοποιήθηκε και για να γίνει γνωστή η νίκη των Βυζαντινών επί των
Αράβων στους Κινέζους. Οι Βυζαντινοί εν ολίγοις έστειλαν την δεύτερη πρεσβεία
για να «διαφημίσουν» τη νίκη τους στο μεγάλο σύμμαχό τους, την Κίνα. Επιπλέον η
δεύτερη πρεσβεία σταμάτησε στο Τοχαρεστάν και άνθρωποι από το Τοχαρεστάν πήραν
την θέση των Βυζαντινών πρέσβεων και εμφανίστηκαν στην κινεζική αυλή αυτοί στη
θέση των Βυζαντινών. Τέλος σημαντικό ρόλο σε αυτή, όπως αναφέρεται στο χρονικό,
διαδραμάτισε και ένας σοφός Νεστοριανός μοναχός ο Ta-mou-che21.
Η τελευταία πρεσβεία που έγινε από
Βυζαντινό αυτοκράτορα προς την Κίνα πραγματοποιήθηκε το 742. Η πρεσβεία
ξεκίνησε από το Βυζάντιο μάλλον το 740, τότε αυτοκράτορας ήταν ο Λέων Γ΄ ακόμα
και συμβασίλευε με τον γιο του Κωνσταντίνο τον Ε΄ . Η πρεσβεία στάλθηκε λίγο
μετά τη νίκη των Βυζαντινών στον ποταμό Ακροηνό. Ο αυτοκράτορας μάλλον ήθελε να
γνωστοποιήσει την ισχύ της αυτοκρατορίας του ως την Ανατολή και τους Κινέζους,
οι οποίοι ήταν τότε η μεγάλη δύναμη της Ανατολής. Το χρονικό αναφέρει ότι η
πρεσβεία έγινε δεκτή φιλικά από τον Κινέζο αυτοκράτορα, όπως και οι
προηγούμενες. Σε αυτήν συμμετείχε σύμφωνα με το χρονικό ξανά Νεστοριανός
μοναχός, ο οποίος ήταν και επικεφαλής της πρεσβείας. Για την συγκεκριμένη
πρεσβεία δεν κάνει λόγο μόνο το χρονικό, αλλά και μια Νεστοριανή στήλη που διασώζεται
ως σήμερα. Η στήλη αναφέρει ότι ο Κινέζος αυτοκράτορας διέταξε έναν στρατηγό
του να τοποθετήσει εντός της μονής των Νεστοριανών πέντε πορτραίτα Κινέζων
αυτοκρατόρων. Όμως ήδη υπήρχε ένα, εκείνο του αυτοκράτορα T’ai-tsung.
Τα πορτραίτα που τοποθετήθηκαν ήταν αυτά των Kao-tsu, Kao-tsung, Chung-tsung, Jui-tsung και
του Hsilan-tsung. Αυτά είναι όλα όσα
στοιχεία διαθέτει ως σήμερα η έρευνα για τις Βυζαντινές πρεσβείες προς την Κίνα
για την περίοδο 643-74222.
ΤΡΙΤΟ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Η
ΝΕΣΤΟΡΙΑΝΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ
ΚΑΙ
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΣΤΙΣ
ΠΡΕΣΒΕΙΕΣ
ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ
ΠΡΟΣ
ΤΗΝ ΚΙΝΑ
Η αίρεση του Νεστοριανισμού ξεκίνησε
στο Βυζάντιο στις αρχές του 5ου αιώνα, ο ιδρυτής της ήταν ο Νεστόριος
αρχιεπίσκοπος της Κωσταντινούπολης. Ο Νεστόριος λόγω των πεποιθήσεων του
εκδιώχθηκε από την Κωνσταντινούπολη και στη Γ΄ Οικουμενική Σύνοδο της Εφέσου
καταδικάστηκε. Ο Νεστόριος υποβίβαζε την ανθρώπινη φύση του Χριστού και
θεωρούσε την Παναγία ως Χριστοτόκο και όχι Θεοτόκο, όπως θεωρούσε το σωστό η
εκκλησία. Τις πεποιθήσεις του Νεστορίου, ο οποίος ήταν από τη Συρία τις
ασπάστηκαν και πολλοί συμπατριώτες του. Έτσι έχουμε πολλούς Σύριους να γίνονται
Νεστοριανοί και να δημιουργούν πρόβλημα στην Βυζαντινή αυτοκρατορία. Η
αυτοκρατορία ήταν αρνητική προς τους Νεστοριανούς και πολλοί από αυτούς κατέφυγαν
στην Περσία, η οποία έδειξε απέναντί τους μία διαλλακτική στάση. Μέσα σε αυτό
το πλαίσιο η Νεστοριανή Εκκλησία αναπτύχθηκε, έχοντας σαν κέντρο της την
Μεσοποταμία και τη Συρία. Η Περσική αυτοκρατορία των Σασσανιδών έδειξε μεγάλη
επιείκεια στους Νεστοριανούς και αυτό ήταν πολλές φορές σημείο τριβής των
Περσών με τους Βυζαντινούς, οι οποίοι θεωρούσαν τους εαυτούς τους ως προστάτες
όλων των χριστιανών23.
Όταν εμφανίστηκαν οι Άραβες ως η νέα
μεγάλη πολιτική δύναμη κυριεύοντας μεγάλο μέρος από την Βυζαντινή αυτοκρατορία
και καταλύοντας την Περσική αυτοκρατορία, πολλοί Νεστοριανοί για να αποφύγουν
τις διώξεις και τους εξισλαμισμούς κατέφυγαν στην Κίνα. Προφανώς άρχισαν οι
Νεστοριανοί να καταφεύγουν στην Κίνα από το 630 και μετά. Η Κίνα επίσης έδειξε
διαλλακτική στάση προς τους Νεστοριανούς και τους δέχθηκε φιλικά στο έδαφός
της. Οι Νεστοριανοί εκμεταλλεύτηκαν τις συνθήκες που τους προσέφερε η Κίνα και
ίδρυσαν μονές. Οι Κινέζοι θεώρησαν την εκκλησία των Νεστοριανών Περσική, γιατί
έφθασε σε αυτούς μέσω της Περσίας. Αυτό θα αλλάξει στις αρχές του 8ου
αιώνα, όταν και θα την εντάξουν στην Βυζαντινή σφαίρα επιρροής. Η Νεστοριανή
εκκλησία ήταν γνωστή επίσης και ως η Εκκλησία της Ανατολής, καθώς ήταν η
μεγαλύτερη Εκκλησία στην Ανατολή, μετά βέβαια από την Ορθόδοξη. Η Ορθόδοξη όμως
επικρατούσε μέσα στα όρια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, ενώ η Νεστοριανή εκτός
αυτής24.
Η Νεστοριανή Εκκλησία έπαιζε
σπουδαίο ρόλο στην αυτοκρατορική Κίνα εκείνη την εποχή. Σύμφωνα με την
Νεστοριανή στήλη που βρέθηκε στη Δυτική Κίνα ο αυτοκράτορας Σιονάν έδωσε εντολή
να τοποθετηθούν εντός της μονής πέντε πορτραίτα Κινέζων αυτοκρατόρων εντός της
μονής, ενώ υπήρχε ήδη ένα, εκείνο του αυτοκράτορα Li/ T’ ai-tsung. Το γεγονός αυτό φανερώνει ότι ο Νεστοριανισμός είχε
εισχωρήσει πολύ στην Κίνα των T’
ang και
οι αυτοκράτορες της τον ελάμβαναν σοβαρά υπόψιν τους25. Τοποθετώντας τα πορτραίτα Κινέζων
αυτοκρατόρων μέσα στη μονή, ο τότε αυτοκράτορας της Κίνας ήθελε προφανώς να
προωθήσει την «ιδέα» ότι ο Νεστοριανισμός στο έδαφος της αυτοκρατορίας του έχει
την πλήρη υποστήριξή του. Προφανώς οι πιστοί που επισκέπτονταν τη μονή ήταν
πολλοί και θα έβλεπαν τα πορτραίτα αυτά. Επομένως η προπαγάνδα-κρατική πολιτική
του Σιονάν περνούσε αμέσως στην κοινωνία26.
Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας επεδίωκε
πάντα να θεωρείται ο προστάτης των χριστιανών είτε αυτοί ήταν οι Ορθόδοξοι,
είτε ήταν αιρετικοί. Ο αυτοκράτορας θεωρούσε τον εαυτό του ως εκπρόσωπο του
Θεού στη γη. Επομένως ως ο εκπρόσωπος του Θεού στη γη έπρεπε ο ίδιος να
φροντίζει για την ασφάλεια και την ευζωία των χριστιανών. Έτσι ο Βυζαντινός
αυτοκράτορας επιθυμούσε να τον θεωρεί ο Κινέζος αυτοκράτορας ως τον προστάτη
των νεστοριανών. Ο αυτοκράτορας δεν ήθελε μόνο να θεωρείται ο προστάτης των νεστοριανών
για ιδεολογικούς-θρησκευτικούς λόγους, αλλά ήθελε να τους χρησιμοποιήσει (τους
νεστοριανούς) ως συνδετικό κρίκο για να
συνάψει αγαστές σχέσεις με τους Κινέζους. Οι Κινέζοι από την μεριά τους
θέλοντας να συνάψουν και αυτοί φιλικές σχέσεις με τους Βυζαντινούς έβλεπαν τους
Νεστοριανούς απαραίτητους και χρήσιμους για να επιτύχουν το σκοπό τους. Οι
νεστοριανοί κατάλαβαν την χρησιμότητά τους και εκμεταλλεύτηκαν τις επιδιώξεις
των Βυζαντινών και των Κινέζων για να ιδρύσουν και να αναπτύξουν την πίστη τους
στο κινεζικό έδαφος.
Οι νεστοριανοί έπαιξαν πολύ σπουδαίο
ρόλο στις Βυζαντινές πρεσβείες. Αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι στις
τελευταίες τρεις πρεσβείες νεστοριανοί μοναχοί είτε έπαιξαν σπουδαίο ρόλο σε
αυτές, είτε ο επικεφαλής της πρεσβείας ήταν νεστοριανός μοναχός. Συγκεκριμένα
μέσα από τα στοιχεία που παρατέθηκαν στο δεύτερο κεφάλαιο οι δυο πρεσβείες του
719 και η τελευταία αυτή του 742. Το χρονικό των T’ang όπως αναφέρθηκε παραπάνω κάνει λόγο
για έναν πολύ σοφό και έξυπνο νεστοριανό μοναχό τον Ta-mou-che. Αυτός
ο μοναχός ,σύμφωνα πάντα με το χρονικό, στις πρεσβείες αυτές έπαιξε σπουδαίο
ρόλο και εντυπωσίασε τον Κινέζο αυτοκράτορα27.
Στην πρεσβεία του 742 επικεφαλής της ήταν κάποιος νεστοριανός μοναχός, άγνωστο
όμως ποίος ήταν28. Από τα παραπάνω
γίνεται κατανοητό ότι η Νεστοριανή Εκκλησία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη
καλών σχέσεων μεταξύ Βυζαντίου και Κίνας. Ήταν ο απαραίτητος συνδετικός κρίκος
μεταξύ τους. Βέβαια υπήρχε και η ταύτιση των συμφερόντων των δυο αυτοκρατοριών,
κάτι που το κατάλαβαν οι νεστοριανοί και επωφελήθηκαν.
ΤΕΤΑΡΤΟ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Συνοψίζοντας από όλα τα παραπάνω
στοιχεία που παρατέθηκαν οι Βυζαντινές πρεσβείες έγιναν προς την Κίνα στο
πλαίσιο της εξωτερικής πολιτικής της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, την αντιμετώπιση
των Αράβων. Οι Άραβες ήταν για τους Βυζαντινούς, για την εποχή εκείνη, ο μεγαλύτερος
κίνδυνος. Οι Κινέζοι την εποχή εκείνη ήταν η μεγαλύτερη δύναμη της Ανατολής και
είχαν ζωτικά συμφέροντα στην περιοχή της Κεντρικής Ασίας, περιοχή την οποία
διεκδικούσαν και οι Άραβες, ενώ νωρίτερα είχαν καταλύσει την Περσική
αυτοκρατορία των Σασσανιδών. Συνεπώς οι Βυζαντινοί κατανόησαν ότι τα συμφέροντα
τους συμπίπτουν με εκείνα των Κινέζων, γιατί και οι δυο έχουν τον ίδιο εχθρό,
τους Άραβες. Έτσι οι Βυζαντινοί αποφάσισαν να συνάψουν φιλικές διπλωματικές
σχέσεις με τους Κινέζους. Οι Κινέζοι από την μεριά τους κατάλαβαν ότι τα
συμφέροντά τους ταυτίζονται με εκείνα των Βυζαντινών και δέχτηκαν, όπως
φαίνεται μέσα από τα αποτελέσματα των πρεσβειών, να συνάψουν φιλικές σχέσεις με
τους Βυζαντινούς. Εν ολίγοις οι Βυζαντινοί έβλεπαν στο πρόσωπο των Κινέζων έναν
ικανό σύμμαχο, για να δημιουργήσει αντιπερισπασμό στις δυνάμεις των Αράβων και
να επωφεληθούν από αυτόν τον αντιπερισπασμό. Οι Κινέζοι πάλι έβλεπαν στο
πρόσωπο των Βυζαντινών ότι έβλεπαν και οι Βυζαντινοί για αυτούς, τον σύμμαχο
που θα δημιουργούσε αντιπερισπασμό στις Αραβικές δυνάμεις. Δηλαδή ο ένας έβλεπε
στο πρόσωπο του άλλου τον ιδανικό αντιπερισπασμό, για να αντιμετωπίσει τους
Άραβες ο καθένας στην περιοχή που τον ενδιέφερε. Οι Βυζαντινοί ενδιαφέρονταν
για την διατήρηση της Μ. Ασίας και της Βόρειας Συρίας, ενώ οι Κινέζοι για να
διατηρήσουν στην σφαίρα επιρροής τους την περιοχή της Κεντρικής Ασίας. Η
Νεστοριανή Εκκλησία ήταν αυτή που έπαιξε τον συνδετικό κρίκο μεταξύ των δυο
αυτοκρατοριών, ώστε να συνεννοηθούν και να συνάψουν φιλικές σχέσεις μεταξύ
τους. Ο Κινέζος αυτοκράτορας και ο Βυζαντινός αυτοκράτορας την χρησιμοποίησαν
σκόπιμα για να επιτύχουν τους πολιτικούς τους σκοπούς. Οι νεστοριανοί κατάλαβαν
τον ρόλο που θα έπαιζαν και επωφελήθηκαν από αυτόν ότι μπορούσαν, ιδρύοντας
μονές και «αναπτύσσοντας» την πίστη τους στο Κινεζικό έδαφος.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
-Albert Hourani,
«Ιστορία του Αραβικού κόσμου», μτφρ. Θεοδώρα Δαρβίρη, εκδ.Ψυχογιός α΄ έκδοση,
Αθήνα 2009
-Georg Ostrogorsky,
«Ιστορία του Βυζαντινού κράτους», τόμος Α και Β, μτφρ. Ιωάννης Παναγόπουλος,
εκδ. Στέφανος Δ. Βασιλόπουλος Αθήνα 2006
-Jean
Flori, «Guerre sainte, jihad, croisade violence et religion dans le christianisme
et l’ islam», εκδ. DU
SEUIL, JUIN 2002
-Μιχαήλ Σ. Κορδώσης, «Το Βυζάντιο και ο δρόμος προς την
Ανατολή, πρωτοβυζαντινή περίοδος 324-610 μ.Χ.», εκδ. Διονυσίου Νότη Καραβιά,
Αθήνα 2002
-Μιχαήλ Σ. Κορδώσης, «T’ang China, the Chinise Nestorian church and
“heretical” Byzantium
-Κίνα, «ΠΑΠΥΡΟΣ LAROUSSE BRITANNICA», τόμος 28, εκδ.Πάπυρος, Αθήνα 2006
-«Παγκόσμια Ιστορία», Time Life, επιμέλεια στην ελληνική γλώσσα Δ. Θεοδωρακάτος, τόμος 6ος,
ελληνική έκδοση Αφοί Καπόπουλοι, Αθήνα 1990
1 Jean Flori, «Guerre sainte, jihad, croisade violence
et religion dans le christianisme et l’ islam», εκδ. DU SEUIL, JUIN 2002, σελ. 103
3 Georg Ostrogorsky, «Ιστορία του
Βυζαντινού κράτους», τόμος Α
και Β, μτφρ. Ιωάννης Παναγόπουλος, εκδ. Στέφανος Δ. Βασιλόπουλος Αθήνα 2006,
τόμος α΄, σελ 176-217 και τόμος β΄, σελ 15-20
4 Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντίου,
α΄τόμος, σελ.215-216
5 Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντίου,
α΄τόμος ,σελ. 193-195
6 Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντίου,
β΄τόμος, σελ. 20-21
8 Albert Hourani, «Ιστορία του
Αραβικού κόσμου», μτφρ. Θεοδώρα Δαρβίρη, εκδ.Ψυχογιός α΄ έκδοση, Αθήνα 2009,
σελ. 53-64
9 HOURANI, Ιστορία του Αραβικού
κόσμου σελ. 63-67
12 «Παγκόσμια
Ιστορία», Time Life,
επιμέλεια στην ελληνική γλώσσα Δ. Θεοδωρακάτος, τόμος 6ος, ελληνική
έκδοση Αφοί Καπόπουλοι, Αθήνα 1990, σελ. 104-111
14 Παγκόσμια Ιστορία, σελ. 117-118
15 Μιχαήλ Σ. Κορδώσης, «T’ang China, the Chinise Nestorian church and “heretical” Byzantium
23 Μιχαήλ Σ.
Κορδώσης, «Το Βυζάντιο και ο δρόμος προς την Ανατολή, πρωτοβυζαντινή περίοδος
324-610 μ.Χ.», εκδ. Διονυσίου Νότη Καραβιά, Αθήνα 2002 , σελ. 150-160
